सामग्री पर जाएँ

भारत में लौह इस्पात उद्योग

भारत में लौह इस्पात उद्योग भारत के आधुनिक काल का सबसे पहले शुरु होने वाले उद्योगों में से एक है। जनवरी 2019 में जापान के बाद भारत दूसरा सबसे बड़ा इस्पात उत्पादक देश बना।[1] वर्ल्डस्टील के अनुसार 2018 में भारत का कच्चा इस्पात उत्पादन 106.5 टन था। यह उत्पादन 2017 में 101.5 टन था। जापान ने वर्ष 2018 में 104.3 मीट्रिक टन का अर्थात् वर्ष 2017 की तुलना में 0.3% कम उत्पादन किया। इस उद्योग ने कुल तैयार इस्पात का 82.68 मिलियन टन और कच्चे लोहे का 9.7 मिलियन टन उत्पादन किया। भारत में अधिकांश लोहा और इस्पात लौह अयस्क से उत्पादित किया जाता है।[2] 1970 और 1980 के दशक में अधिकांश इस्पात कंपनियों जैसे- जेएसडब्ल्यू स्टील, भूषण स्टील आदि की स्थापना की गई थी। भारतीय इस्पात उद्योग को क्रमशः 1991 और 1992 में लाइसेंस मुक्त तथा नियंत्रण मुक्त कर दिया गया था।[3]

इस्पात संयंत्र

इस्पात संयंत्र दो प्रकार के होते हैं - लघु इस्पात संयंत्र और एकीकृत इस्पात संयंत्र। देश का लगभग आधा इस्पात मध्यम और छोटे उद्यमों द्वारा उत्पादित किया जाता है।[4] भारत में 50 से अधिक लौह तथा इस्पात उद्योग हैं।

नामस्था. वर्षस्थानप्रचालक
अंकुर इंडस्ट्रीज इंटीग्रेटेड स्टील प्लांट 2023 गोरखपुर, उत्तर प्रदेशअंकुर उद्योग लिमिटेड
मिश्र धातु इस्पात संयंत्र 1965 दुर्गापुर, पश्चिम बंगालसेल
भिलाई इस्पात संयंत्र1955 भिलाई, छत्तीसगढ़सेल
बोकारो स्टील प्लांट 1964 बोकारो स्टील सिटी, झारखंडसेल
चंद्रपुर फेरो एलॉय प्लांट 1974 चंद्रपुर, महाराष्ट्रसेल
दुर्गापुर इस्पात कारखाना1959 दुर्गापुर, पश्चिम बंगालसेल
इलेक्ट्रोस्टील लिमिटेड (ईएसएल) 2011 बोकारो स्टील सिटी, झारखंडवेदांत संसाधन
एस्सार स्टील इंडिया लिमिटेड 2005 हजीरा, गुजरातआर्सेलर मित्तल
इस्को स्टील प्लांट 2007 आसनसोल, पश्चिम बंगालसेल
JSL स्टेनलेस[5]1970 जाजपुर, ओडिशाजिंदल स्टेनलेस लिमिटेड
जिंदल स्टील एंड पावर लिमिटेड 1990 रायगढ़, छत्तीसगढ़जिंदल स्टील एंड पावर
जिंदल स्टील एंड पावर लिमिटेड 1979 अंगुल, ओडिशाजिंदल स्टील एंड पावर
जेएसडब्ल्यू स्टील1994होसपेट, बेल्लारी, कर्नाटकजेएसडब्ल्यू स्टील लिमिटेड
जेएसडब्ल्यू स्टील 1982 तारापुर, बोइसर, महाराष्ट्रजेएसडब्ल्यू स्टील
जेएसडब्ल्यू स्टील स्पेशल एलॉय स्टील प्लांट 2004 सलेम, तमिलनाडुजेएसडब्ल्यू स्टील
जेएसडब्ल्यू इस्पात स्पेशल प्रोडक्ट्स लिमिटेड 1990 रायपुर, छत्तीसगढ़जेएसडब्ल्यू इस्पात स्पेशल प्रोडक्ट्स लिमिटेड
जेएसडब्ल्यू इस्पात स्पेशल प्रोडक्ट्स लिमिटेड 1994 रायगढ़, छत्तीसगढ़जेएसडब्ल्यू इस्पात स्पेशल प्रोडक्ट्स लिमिटेड
जेएसडब्ल्यू स्टील1994डोल्वी, धर्मतार, महाराष्ट्रजेएसडब्ल्यू इस्पात स्टील
JSW भूषण पावर एंड स्टील लिमिटेड2005संबलपुर, उड़ीसाजेएसडब्ल्यू स्टील लिमिटेड
मेकॉन (कंपनी)1959रांची, झारखंडमेकॉन (कंपनी)
नगरनार इस्पात संयंत्र2019जगदलपुर, छत्तीसगढ़नगरनार स्टील प्लांट
नीलाचल इस्पात निगम लिमिटेड1982कलिंगनगर, उड़ीसाएमएमटीसी लिमिटेड
राउरकेला इस्पात कारखाना1959राउरकेला, ओडिशासेल
सलेम स्टील प्लांट1981सलेम, तमिलनाडु, तमिलनाडुसेल
स्टील एक्सचेंज ऑफ इंडिया लिमिटेड1999श्रीरामपुरम गांव, आंध्र प्रदेशस्टील एक्सचेंज ऑफ इंडिया लिमिटेड
टाटा स्टील लिमिटेड1912जमशेदपुर, झारखंडटाटा स्टील
टाटा स्टील लिमिटेड2016कलिंगनगर, ओडिशाटाटा इस्पात
टाटा स्टील लिमिटेड1987मेरामंडली,ढेंकानाल, ओडिशाटाटा स्टील बीएसएल
वीसा स्टील प्लांट Archived 2023-05-11 at the वेबैक मशीन1996 कलिंगनगर, ओडिशावीसा स्टील
विशाखापट्टनम इस्पात कारखाना1982 विशाखापत्तनम, आंध्र प्रदेशराष्ट्रीय इस्पात निगम लिमिटेड
विश्वेश्वरैया लौह एवं इस्पात कारखाना1923 भद्रावती, कर्नाटकसेल

राष्ट्रीय इस्पात नीति

राष्ट्रीय इस्पात नीति - 2005 का भारत में विश्व स्तर का एक आधुनिक और कुशल इस्पात उद्योग स्थापित करने का दीर्घकालिक लक्ष्य है। इसमें न केवल लागत, गुणवत्ता और उत्पाद मिश्रण के संदर्भ में बल्कि दक्षता और उत्पादकता के संदर्भ में भी वैश्विक प्रतिस्पर्धात्मकता हासिल करने पर बल दिया गया है। नीति का लक्ष्य 2004-05 के 38 मिलियन टन के स्तर से 2019-20 तक प्रति वर्ष 100 मिलियन मीट्रिक टन से अधिक इस्पात प्राप्त करना था। इसमें 2004-05 से लगभग 7.3% प्रति वर्ष की वार्षिक वृद्धि निहित थी।

सन्दर्भ

  1. "भारत का इस्पात उद्योग".
  2. "एन ओवरव्यू ऑफ़ स्टील सैक्टर - इस्पात मंत्रालय, भारत सरकार". Steel.gov.in. 16 जनवरी 1992. मूल से 7 जनवरी 2016 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 3 जून 2023.
  3. "सैटिंग अप ऑफ़ स्टील प्लांट". pib.gov.in. अभिगमन तिथि 3 जून 2023.
  4. थॉमस, तान्या (17 सितंबर 2019). "इस्पात क्षेत्र में मंदी छोटी, मध्यम कंपनियों तक फैलीं". Mint (अंग्रेज़ी में). अभिगमन तिथि 3 जून 2023.
  5. https://www.thehindubusinessline.com/news/jindal-stainless-enhances-capacity-to-3-mtpa/article66784589 .ईसीई