सामग्री पर जाएँ

आधुनिक संस्कृत लेखक

दुनिया की सबसे प्राचीन भाषा संस्कृत का प्राचीन साहित्य तो विपुल रूप से समृद्ध है ही, किन्तु आधुनिक काल में भी संस्कृत कवियों और लेखकों की संख्या कम नहीं है। जहाँ एक ओर संस्कृत पत्र-पत्रिकाएँ, यहाँ तक कि दैनिक समाचार पत्र तक संस्कृत में प्रकाशित हो रहे हैं, वहीं दूसरी ओर अनेकानेक कवि-लेखक इस भाषा में निरन्तर कविता, नाटक, कहानी, उपन्यास आदि लिख कर संस्कृत को 'मातृभाषा' कहने वालों को रचनात्मक स्तर पर चुनौती दे रहे हैं।

संस्कृत लेखन की अजस्र परम्परा

आसाम और दक्षिण भारत के कुछ गांवों में तो संस्कृत ही आम-बोलचाल की भाषा है। अनेक स्वयंसेवी संस्थाओं और व्यक्तियों के प्रयासों से सुव्यवस्थित संस्कृत संभाषण प्रशिक्षण के बाद अनेक गाँवों में लोगों की आपसी बोलचाल की भाषा संस्कृत बन चुकी है। ऐसे गाँव यकीनन कम हैं पर इन अपवाद गाँवों में दैनिक जीवन का सम्पूर्ण वार्तालाप सिर्फ संस्कृत में ही किया जा रहा है। ऐसे ही ग्रामों में सबसे महत्वपूर्ण नाम है कर्नाटक के मुत्तुर व होसहल्ली और मध्यप्रदेश के झिरी गाँव का, जहाँ सही अर्थों में संस्कृत जन-जन की भाषा बन चुकी है। इन ग्रामों में लगभग 95 प्रतिशत लोग संस्कृत में ही वार्तालाप करते हैं। मुतरु, होसहल्ली व झिरी के अलावा मध्यप्रदेश के मोहद और बधुवार तथा राजस्थान के गनोडा भी ऐसे ग्राम हैं, जहाँ दैनिक जीवन का अधिकांश वार्तालाप संस्कृत में ही किया जाता है।

संस्कृत साहित्य : वर्तमान परिदृश्य

वर्तमान समय में भारत के सभी प्रदेशों में समान रूप से संस्कृत के ग्रन्थ लिखे और पढ़े जा रहे हैं। राष्ट्रीय संस्कृत संस्थान, नई दिल्ली ने जो सूची प्रकाशित की है, अकेले उसमें १६८० से ज्यादा आधुनिक संस्कृत कृतियाँ उल्लेखित हैं।[1]

संस्कृत की पुस्तकें

संस्कृत के आधुनिक साहित्यकारों द्वारा लिखित सभी पुस्तकों का परिचय यहां देना संभव नहीं है पर कुछ बहुचर्चित कृतियों की जानकारी निम्नानुसार है:

क्रमांकसाहित्यकार का नामकृति का नाम
श्री के०एल० रंगीलादासव्यंगात्मक काँग्रेस गीता
श्री के० कल्याणीभारती विलाप
श्री एम०के०ताताचार्यभारती मनोरथम्
श्री जी०वी पद्मनाभाचार्यपवनदूतम्
श्री गणपति शास्त्रीध्रुव चरितम्, ताटका परिणयम्, तिरगशतकम्
श्री विजयराघवसुरभिसंदेशम्
श्री त्रिशूरनारायण मूषकपोत संदेशम्
श्री रंगाचारीपिकसंदेशम्
श्री सी० सुगन्नि नायरसीताहरणम्
१०श्री रवि वर्मा तम्बूरानपद्मपेटिका
११श्री सुन्दर राजनसुरश्मिकाशमीरम्, अभाणभारम्
१२श्री सूर्यमणि रथसमस्यापूर्ति शतकम्
१३श्री केशवचन्द्रदासईशा
१४श्री के० रामावतार शर्मामुद्गर दूतम्
१५श्री तापेश्वर सिंह तपस्वीपुनर्मिलनम्, हरप्रिया
१६श्री वनेश्वर पाठकप्लवंगदूतम्, हीरोचरितम्
१७श्री रामाशीष पाण्डेयमयूखदूतम्, काव्यकादम्बकम्
१८श्री अभिराज राजेन्द्रआर्यान्योक्तिशतकम्, नवाष्टकमल्लिका, चौरशतकम्
१९श्री पी०के०नारायण पिल्लईमयूरदूतम्
२०श्री कृष्णमूर्तिमत्कुणाष्टकम्
२१श्री राजगोपाल चक्रवर्तिमधुकरदूतम्
२२श्री के०एस०राजगोपालाचार्यशुकसंदेशम्
२३श्री आसुरि अनन्ताचार्यसम्मार्जनीशतकम्
२४श्री श्री निवासाचार्य जालिहालश्री तीर्थक्षेत्र विलसकाव्यम्
२५श्री प्रमथनाथ तर्क भूषणकोकिलदूतम्
२६श्री विधुशेखर भट्टाचार्ययौवन विलास
२७श्री म०क०कोच नरसिंहाचार्यपिकसंदेशम्, गरुडसंदेशम्
२८श्री बी०सुब्बारावदक्षिणात्य मेघसंदेशम्
२९श्री जगन्नाथ पाठककपिशायिनी, पिपासा
३०श्री रामकृष्णताराचरितम्, चण्डदेवचरितम्,
३१श्री शुकदेव शास्त्रीजितमल चरितम्, स्वच्छन्दत्रिवेणी
३२सुश्री वेदकुमारीउर्मिः
३३श्री पुष्करनाथ शास्त्रीवासन्ती
३४श्री श्रीकृष्णराम व्यासस्मरणशतकम्
३५श्री नित्यानन्द शास्त्रीहनुमद्दूतम् ,

श्रीरामचरिताब्धिरत्नम् {संस्कृत महाकाव्य, हिन्दी अनुवादक पं. मोहनलाल शर्मा पाण्डेय}

३६श्री अभिनवभर्तृहरिवैराग्यशतकम्, नीतिशतकम्
३७श्री शिवराम शास्त्रीहर्याणीयम्
३८श्री सत्यदेव वशिष्ठसत्याग्रहनीतिशतकम्
३९श्री मूलशंकर याज्ञिकविजय लहरी
४०श्री हर्षदेव माथुररथ्यासु, जम्बूवर्णानां शिराणाम्
४१श्री अप्पाशास्त्री राशिवडेकरमल्लिका कुसुमम्, पंजरबद्धः शुकः
४२श्री रमानाथ भट्टसुमनो मनोरंजनम्
४३श्री प्रज्ञाचक्षु गुलाबरायप्रियप्रेमोन्मादः
४४श्री पण्डित क्षमारावसत्याग्रह गीता, मीरालहरी
४५श्री रामचन्द्र शाण्डिल्यकामदूतम्
४६श्री बलभद्र शर्मालीलारविन्द काव्यम्
४७श्री शालिग्राम शास्त्रीसुरभारती संदेशः
४८श्री नारायण शास्त्रीखिस्ते दक्षाध्वरध्वंसम्
४९श्री वटुकनाथ शर्माबल्लदूतम्
५०श्री मधुसूदन मिश्रप्रबुद्ध राष्ट्रम्
५१श्री रामकृष्ण शर्मापाथेय शतकम्
५२श्री रमाकान्त शुक्लभाति में भारतम्
५३श्री हरिदत्त शर्मागीतकन्दलिकर, उत्कलिका
५४श्री चन्द्रभानु त्रिपाठीगीताली, मंगल्या
५५श्री शिवकुमार मिश्रदयानन्दसूक्तिसप्तशती
५६श्री उमाकान्त शुक्लकूहा
५७श्री वागीश शास्त्रीनर्मसप्तशती, आतंकवादशतकम्, संस्कृतवांग्मयमंथनम्, कथासंवर्तिका, कृषकाणां नागपाशः (रेडियो रूपक)
५८श्री इच्छाराम द्विवेदीमित्रदूतम्
५९श्री प्रशस्यमित्र शास्त्रीकोमलकण्टकावलिः
६०श्री वनमाली विश्वालसंगमनेनाभिरामः
६१श्री रघुपति शास्त्रीसहायमाधवः, कौमुदीकुसुमम्
६२श्री रामचन्द्र रायगानाचार्यमाला
६३श्री प्रीतमलाल कच्छीआराधनाशतकम्
६४श्री गजानन करमलकारलोमान्यालंकार
६५श्री बच्चूलाल अवस्थी 'ज्ञान'अगतिकगतिकम्, प्रतानिनी
६६श्री श्यामगोपाल रावलेमुग्धा, कालिदासाष्टकम्
६७श्री मूंगाराम त्रिपाठीसंस्कृतिः संस्कृतम्
६८श्री प्रेमनारायण द्विवेदीसौन्दर्य सप्तशती
६९श्री रुद्रदेव त्रिपाठीपत्रदूतम् पादत्राणदूतम्
७०श्री शिवचरण शर्माजागरणम्
७१श्री प्रभाकर नारायण कवठेकरराजयोगिनी, धन्यो ग्रामः
७२श्री कृष्णकान्त चतुर्वेदीशृंगार गर्भ मुक्तक संग्रहः
७३श्री भास्कराचार्य त्रिपाठीमृत्कूटम्, लघु-रघु
७४श्रीमती पुष्पा दीक्षितअग्निशिखा
७५श्री भगवतीलाल राजप्रोहितभग्ना सभा
७६श्री रहसविहारी द्विवेदीश्रीकृष्णस्य स्वस्ति संदेशः
७७श्री कामता प्रसाद त्रिपाठीगाण्डिवम्, सर्वगन्धा
७८श्री राधावल्लभ त्रिपाठीलहरीदशकम् गीतधीवरम्
७९श्री केदारनारायण जोशीअर्वाचीन संस्कृतम्
८०श्री शान्तप्रकाश सत्यदासअशआर-रसधारः
८१श्री शास्त्री नित्यगोपाल कटारेपंचगव्यम्, नेतामहाभारतम्
८२श्री विन्ध्येश्वरी प्रसाद मिश्रसारस्वतसनुन्मेषः
८३श्री बालकृष्ण शर्मासंस्कृत मुक्तकम्
८४श्री सुधाकर शुक्लदेवदूतम्
८५श्री काले अक्षर सनातनशतपत्रम्, श्रीरेवाभद्रपीठम्
८६श्री रेवाप्रसाद द्विवेदीखण्डकाव्यम्
८७श्री श्रीनिवास रथतदेवगमनं सैव धरा
८८श्री प्रभुदयाल अग्निहोत्रीविहरति शिवा भवानी
८९श्री आर०के० सराफरक्षणीयाऽस्माकं संस्कृतिः
९०श्री गणपति शंकर शुक्लभूदान यज्ञ गाथा
९१श्री श्रीनिवास चक्रवर्तिश्रीनिवास सहस्रनाम
९२श्री सदाशिव मुसलगाँवकरशिन्दे विलासवम्पू
९३श्री ब्रजनन्दन त्रिपाठीश्रीरामस्तोत्रम्
९४श्री सूर्यनारायण व्यासभव्य विभूतयः
९५श्री तारानाथव्यासश्रीमत्प्रतिज्ञात्म नीराजनम्
९६श्री श्रीधर भास्कर वर्णेकरमातृभूलहरी
९७श्री भगवान दत्त शास्त्रीकृष्णमंगलस्वः
९८श्री लोकनाथ शास्त्रीगणेशाष्टकम्
९९श्री रामस्वरूप शास्त्रीभावमाला शतकम्
१००श्री कलानाथ शास्त्री‘जीवनस्य पृष्ठद्वयम्’ (उपन्यास), ‘आख्यानवल्लरी’ (कथा-संग्रह) ‘नाट्यवल्लरी’(नाटक), ‘सुधीजनवृत्तम्’, ‘कवितावल्लरी’, ‘कथानकवल्ली’, 'अर्वाचीनं संस्कृत-साहित्यम्’, ‘विद्वज्जनचरितामृतम्’, 'श्री रामचरिताविधरत्नम्' ('महाचरित्रकाव्यम्), 'नवरत्न-नीति-रचनावली', 'जीवनस्य-पाथेयम'
१०१श्री भट्ट मथुरानाथ शास्त्रीसाहित्य वैभवम्, जयपुर वैभवम्, भारत वैभवम्, आदर्श रमणी आदि
१०२श्री देवर्षि रमानाथ शास्त्रीदुःखिनी बाला, अनुग्रह मार्ग आदि
१०३श्री श्रेयांश द्विवेदीशब्दतत्वविमर्शः
१०४श्री हरिकृष्ण शास्त्रीदिव्यादर्श
१०५डॉ॰ धर्मेन्द्र कुमार शर्माअभिनवरसमीमांसाया समीक्षात्मक अध्ययनम्
१०६डॉ॰ जीतराम भट्टअनुभूतिशतकम्,भक्तिवल्लरी, वैचित्र्यम्आदि
१०७डॉ. हिमांशु गौड (संस्कृत कवि)भावश्री:, वन्द्यश्री:,काव्यश्री:, सूर्यशतकम्, पितृशतकम्, मित्रशतकम्, श्रीबाबागुरुशतकम्,दिव्यन्धरशतकम्, कल्पनाकारशतकम् , नरवरभूमि:,।
१०८पं. मोहनलाल शर्मा पाण्डेयपद्मिनी { पुरस्कृत संस्कृत उपन्यास}, रसकपूरम् {अनूदित संस्कृत उपन्यास}, पत्रदूतम् { पुरस्कृत संस्कृत खण्डकाव्य} नतितति {संस्कृत खण्डकाव्य} संस्कृतकाव्यकौमुदी {संस्कृत काव्य} समस्यासौहित्यम् {संस्कृतकाव्य},
१०९पं. प्यारेमोहन शर्माभारती-वैभवम् {संस्कृत खण्डकाव्य, सम्पादक- प्रो. ताराशंकर शर्मा पाण्डेय},
११०पं. सत्यनारायण शास्त्रीचन्द्रशेखरम् {संस्कृत महाकाव्य}, भारतकुवलयम् {बाणभट्ट पुरस्कार प्राप्त संस्कृत गद्य काव्य},
१११प्रो. ताराशंकर शर्मा पाण्डेयअहमेव राधा अहमेव कृष्ण: { साहित्य अकादेमी, नई दिल्ली से पुरस्कृत अनूदित संस्कृत छन्दोमुक्त महाकाव्य}, सारस्वतसौरभम् { संस्कृतकाव्य संग्रह}, हंसरक्षणम् { पुरस्कृत संस्कृत नाटक, गौतमबुद्ध के जीवन पर आधारित}, वृक्षरक्षणम् { पुरस्कृत संस्कृत नाटक, अमृता देवी के वृक्षों के लिए बलिदान पर} , संस्कृतनाट्यप्रणेता : पं.हरिजीवनमिश्र: {समीक्षात्मक ग्रन्थ}, संस्कृतपुरोधा: देवर्षिकलानाथशास्त्री {समीक्षात्मक ग्रन्थ}

इन्हें भी देखें

बाहरी कड़ियाँ

सन्दर्भ

  1. 1.'आधुनिक-संस्कृतसाहित्य सन्दर्भसूची' : ५६-५७, इंस्टीट्यूशनल एरिया, जनकपुरी, नई दिल्ली-११००५८ के विश्वविद्यालयवत संस्थान राष्ट्रिय संस्कृत संस्थानम द्वारा २०१२ में प्रकाशित ग्रन्थ